فلج مغزی (CP) یک بیماری عصبی شایع و پیچیده است که عملکرد حرکتی، تونوس ماهیچهای و هماهنگی عضلات را در کودکان سراسر جهان تحت تأثیر قرار میدهد. علیرغم پیشرفت در مدیریت علائم از طریق فیزیوتراپی و دارو درمانی، همچنان درمانهای موثر و طولانی مدت محدودیتهایی دارند. با این حال، پیشرفتهای اخیر در زمینه پزشکی بازساختی امید تازهای برای درمان آسیبهای عصبی زمینهای ایجاد کرده است[1].
وقتی خانوادهای با تشخیص فلج مغزی برای کودکشان روبهرو میشوند، اولین پرسششان این است که چه باید بکنند؟ پزشکی بازساختی که به نوعی هنر ترمیم آنچه آسیب دیده است، شناخته میشود، به این سؤال پاسخ میدهد.
یکی از گزینههای امیدوارکننده در درمان این بیماری، لیزات پلاکتی انسانی (HPL) است؛ یک زیستمادهی عاری از سلول که از پلاکتها استخراج و به خاطر ویژگیهای نوروپروتکتیو و ترمیم بافتی خود شناخته میشود. تحقیقات نوظهور نشان میدهد که HPL میتواند نوروجنز را تحریک کرده، از فرآیندهای ترمیم مغز پشتیبانی کند و راهگشای مسیرهای جدیدی برای درمان فلج مغزی باشد.
ما در آریافنورزان، به عنوان نمایندهی انحصاری پلاکت لایزات PL BioScience با گرید GMP در ایران، متعهد هستیم که دسترسی پژوهشگران و پزشکان فعال در حوزه سلولدرمانی را به این بیوتکنولوژی پیشرفته تسهیل کنیم. در این مطلب، به بررسی پتانسیل HPL در پاسخگویی به نیازهای درمانی برآوردهنشده کودکان مبتلا به فلج مغزی میپردازیم.
لیزات پلاکتی چیست؟
لیزات پلاکتی انسانی از طریق جداسازی و فرآوری پلاکتهای خون اهدایی تهیه میشود. هنگام لیز شدن، پلاکتها طیف وسیعی از فاکتورهای رشد مانند PDGF، EGF، TGF-β، VEGF و IGF را آزاد میکنند که برای ترمیم بافت، رگزایی و حفاظت از سیستم عصبی ضروری هستند.
تصور کنید بدن، شهری زنده است و پلاکتها همان نیروهای امدادی اند. لیزات پلاکتی، در واقع عصاره نیرومند همین نیروهای امدادی است که بدون واسطه و سریع وارد محل حادثه (بافت آسیبدیده) میشود.
برخلاف سرم جنین گاوی (FBS) که منشاء حیوانی دارد، لیزات پلاکتی دارای منشاء انسانی و عاری از عوامل حیوانی (xeno-free) بوده و با رعایت اصول اخلاقی تهیه میشود. این ویژگیها آن را برای کاربردهای بالینی ایمنتر میسازند؛ بهویژه در شرایط حساسی مانند فلج مغزی که کنترل دقیق واکنشهای ایمنی و التهاب اهمیت زیادی دارد[2].
چرا لیزات پلاکتی را برای درمان فلج مغزی میتوان در نظر گرفت؟
فلج مغزی معمولا در نتیجه آسیب به مغز در حال رشد ایجاد میشود، که اغلب به دلیل کماکسیژنی (هیپوکسی) یا التهاب در دوران بارداری یا حین زایمان رخ میدهد.
یکی از مادرانی که در مطالعهای موردی شرکت داشت، از ناتوانی فرزندش در نشستن بدون کمک تا سن سهسالگی میگفت. پس از دریافت درمان ترکیبی با سلولهای بنیادی و HPL، او گزارش کرد که کودکش توانسته است برای اولین بار بدون کمک، تعادل خود را حفظ کند.
گرچه فلج مغزی یک بیماری تحلیلبرنده نیست، اما آسیب یا بدشکلی اولیه در مغز، رشد طبیعی بافت عصبی را مختل میکند. این آسیب مغزی دائمی است و به دلیل محدودیت ظرفیت بازسازی در بافت عصبی، گزینههای درمانی مؤثری تاکنون وجود نداشته است.
درمانهای فعلی عمدتاً به مدیریت علائم محدود میشوند—مانند فیزیوتراپی، دارودرمانی، و در موارد شدید، جراحی. با این حال، هیچیک از این روشها مستقیما آسیبهای بافت عصبی را ترمیم نمیکنند.
اینجاست که لیزات پلاکتی میتواند نقطه عطفی محسوب شود. تحقیقات متعدد نشان دادهاند که فاکتورهای رشد موجود در لیزات پلاکتی میتوانند:
- تکثیر سلولهای بنیادی عصبی را تحریک کنند.
- رگزایی (تشکیل رگهای خونی جدید) را افزایش دهند.
- رشد آکسونها و ترمیم سیناپسها را حمایت کنند.
- التهاب و آپوپتوز (مرگ برنامهریزیشده سلولی) را کاهش دهند.
- زندهمانی و تمایز سلولهای بنیادی را افزایش دهند.
- فرآیند نوروژنز (تولید سلولهای عصبی جدید) را تقویت کنند.
- از بروز مسیرهای التهابی ثانویه جلوگیری کنند[3].
لیزات پلاکتی، چه بهعنوان مکمل در کنار درمان سلولهای بنیادی و چه از طریق تزریق مستقیم به نواحی آسیبدیده مغز، میتواند به بازسازی ریزمحیط بافت عصبی کمک کند—امری که برای بازیابی عملکردی در بیماران مبتلا به فلج مغزی حیاتی است[4].
چگونه میتوان از لیزات پلاکتی در درمان فلج مغزی استفاده کرد؟
کاربرد لیزات پلاکتی در درمان CP عمدتاً در دو مسیر اصلی دنبال شده است:
- استفاده بهعنوان مکمل در درمان سلولهای بنیادی
یکی از کاربردهای شناختهشده و مورد تأیید لیزات پلاکتی، استفاده از آن برای تکثیر سلولهای بنیادی مزانشیمی (MSCs) در محیط کشت آزمایشگاهی پیش از پیوند است. بهطور سنتی، سرم جنین گاوی (FBS) بهعنوان مکمل اصلی در محیطهای کشت سلولی بهکار میرفت. با این حال، FBS دارای معایبی مانند ریسک منشاء حیوانی، تنوع زیاد بین دستهها، و نگرانیهای اخلاقی است[5].
در مقابل، لیزات پلاکتی انسانی یک جایگزین بدون منشاء حیوانی (xeno-free) و انسانی است که باعث افزایش نرخ تکثیر سلولها و تقویت تمایز عصبی سلولهای بنیادی میشود. مطالعات نشان میدهند که PL دارای غلظت بالاتری از فاکتورهای رشد اختصاصی انسان مانند PDGF، TGF-β،VEGF و IGF است که برای بازسازی بافت عصبی بسیار حیاتی هستند[3, 6].
کشت سلولهای بنیادی در محیط غنیشده با لیزات پلاکتی موارد زیر را نتیجه میدهد:
- افزایش بقا و توان تنظیم سیستم ایمنی سلولها
- ترشح بیشتر فاکتورهای نوروتروفیک
- بهبود نتایج عملکردی پس از پیوند[6]
- تزریق مستقیم موضعی یا کمری (Intrathecal)
مدلهای پیشبالینی و مطالعات اولیه، استفاده از تزریق مستقیم لیزات پلاکتی استریلشده به مایع مغزینخاعی (تزریق داخل کمری) یا به ناحیه آسیبدیده مغز را بررسی کردهاند. این روش نیاز به حامل سلولی را از بین میبرد و سیتوکینها و فاکتورهای تغذیهای عصبی را مستقیماً به بافتهای آسیبدیده میرساند[7].
مزایای بالقوه این روش شامل موارد زیر است:
- تحریک سلولهای بنیادی عصبی اندوژن (درونی بدن)
- افزایش رگزایی و بازسازی غلاف میلین
- کاهش سیتوکینهای التهابی و استرس اکسیداتیو
اگرچه این روش هنوز در مراحل آزمایشی قرار دارد، اما به دلیل سادگی، ایمنی ایمونولوژیکی بالا و اثر مستقیم بر مسیرهای بازسازی عصبی، مورد توجه فزایندهای قرار گرفته است. NSCs به معنی سلولهای بنیادی عصبی،ASCs سلولهای بنیادی مشتق از بافت چربی، و BMSCs سلولهای بنیادی مزانشیمی مشتق از مغز استخوان هستند. کاربرد غیرمستقیم: لیزات پلاکتی انسانی (HPL) با استفاده در کشت انواع مختلف سلولهای بنیادی، موجب افزایش کارایی سلولدرمانی در درمان بیماریهای عصبی میشود. کاربرد مستقیم: HPL این امکان را فراهم میکند که عوامل زیستفعال آن بهصورت مستقیم به محل آسیبدیده برسند و از طریق تجویز بینیای (intranasal) یا هدفمند، اثرات درمانی خود را اعمال کنند[8].
تفاوت چشمگیر بین PL و FBS
| ویژگی | لیزات پلاکتی (PL) | سرم جنین گاوی (FBS) |
| منشاء | انسانی | حیوانی (جنین گاو) |
| فاقد منشاء حیوانی (Xeno-Free) | ✅ بله | ❌ خیر |
| محتوای فاکتورهای رشد | زیاد، اختصاصی انسان | متوسط، ناسازگار با انسان |
| ریسک ایمنیزایی (Immunogenicity) | بسیار پایین | بالا، با احتمال واکنشهای بیگانهزا |
| مناسبت بالینی | گزینههای با درجه GMP موجود | معمولاً فقط برای تحقیقات |
| نگرانیهای اخلاقی | حداقل | قابلتوجه (حقوق حیوانات) |
تغییر از FBS به PL در کاربردهای بازساختی، تنها یک ارتقاء علمی نیست—بلکه تحولی اخلاقی و بالینی است.
شرکت آریافنورزان، نماینده رسمی PL BioScience در ایران، دسترسی مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاههای بیوتکنولوژی را بهHPL دارای گواهی و درجه GMP برای کاربردهای پیشبالینی و بالینی فراهم میسازد.
بیایید نگاهی داشته باشیم به برخی از یافتههای حائز اهمیت که از این ادعاها پشتیبانی میکنند:
- مطالعهای در سال ۲۰۱۵ که درTranslational Stroke Research منتشر شد، نشان داد که لیزات پلاکتی باعث تحریک نوروژنز و بهبود عملکرد عصبی در مدل سکته مغزی در موشها شد—آسیبی مشابه با آنچه در فلج مغزی دیده میشود[5].
- مقالهای در سال ۲۰۲۲ در مجلهCellular and Molecular Life Sciences گزارش داد که لیزات پلاکتی تجزیهشده (fractionated HPL) بهطور قابل توجهی اثرات محافظتی عصبی را در مدلهای بیماریهای نورودژنراتیو افزایش داد[3].
- یک فراتحلیل در مجلهFrontiers in Bioengineering and Biotechnology نشان داد که درمان فلج مغزی توسط سلولهای بنیادی موجب بهبود چشمگیر مهارتهای حرکتی درشت (Gross Motor Function) بیماران شد، بهویژه زمانی که با زیستمواد غنی از فاکتور رشد مانند HPL ترکیب شدند[9].
- مطالعهای دیگر درStem Cell Research & Therapy نشان داد که کشت سلولهای بنیادی مزانشیمی مشتق از بافت چربی (AD-MSCs) با استفاده از HPL، بهطور قابل توجهی اثرات نوروتروفیک (تحریک رشد سلولهای عصبی) و ضدالتهابی آنها را افزایش داد[6].
پیامدها و ظرفیتهای بالینی
با توجه به این یافتهها، لیزات پلاکتی میتواند به چندین چالش اساسی در فلج مغزی پاسخ دهد:
- محافظت عصبی (Neuroprotection): جلوگیری از مرگ بیشتر نورونها و حفظ بافت مغزی باقیمانده
- بازسازی عصبی (Neuroregeneration): تحریک رشد نورونها و سلولهای گلیال جدید
- بازگشت عملکرد (Functional Recovery): بهبود کنترل حرکتی، عملکرد شناختی و هماهنگی حرکات
اگرچه بخش عمدهای از شواهد فعلی بر پایه مدلهای پیشبالینی است، اما پتانسیل این روش کاملاً مشهود است. کارآزماییهای بالینی با استفاده از خون بندناف اتولوگ و سلولهای بنیادی مزانشیمی بههمراه عوامل حمایتی مانند لیزات پلاکتی در حال انجاماند و نتایج اولیه آنها امیدوارکننده است.
فلج مغزی همواره از جمله بیماریهایی بوده که گزینههای درمانی محدودی برای آن وجود داشته است. اما پزشکی بازساختی—و بهطور خاص لیزات پلاکتی—افق جدیدی از امید را به روی کودکان مبتلا گشوده است. این رویکرد که بر پایه تحقیقات علمی معتبر و تولید با کیفیت و اخلاقمحور شرکت PL BioScience بنا شده، میتواند مسیر درمان را بهطور اساسی متحول سازد.
شرکت آریافنورزان، با افتخار و از طریق همکاری رسمی با PL BioScience، در خط مقدم این تحول در ایران قرار دارد.
1. Amanat, M., et al., Clinical and imaging outcomes after intrathecal injection of umbilical cord tissue mesenchymal stem cells in cerebral palsy: a randomized double-blind sham-controlled clinical trial. Stem Cell Research & Therapy, 2021. 12(1): p. 439.
2. Alcaraz, J., A. Oliver, and J.M. Sánchez, Platelet-rich plasma in a patient with cerebral palsy. The American Journal of Case Reports, 2015. 16: p. 469.
3. Nebie, O., et al., Can the administration of platelet lysates to the brain help treat neurological disorders? Cellular and Molecular Life Sciences, 2022. 79(7): p. 379.
4. Nebie, O., et al., Human platelet lysate biotherapy for traumatic brain injury: preclinical assessment. Brain, 2021. 144(10): p. 3142-3158.
5. Alcaraz, J., A. Oliver, and J.M. Sánchez, Platelet-Rich Plasma in a Patient with Cerebral Palsy. Am J Case Rep, 2015. 16: p. 469-72.
6. Brambilla, S., et al., Human platelet lysate stimulates neurotrophic properties of human adipose-derived stem cells better than Schwann cell-like cells. Stem Cell Research & Therapy, 2023. 14(1): p. 179.
7. Chen, G., et al., Neural stem cell-like cells derived from autologous bone mesenchymal stem cells for the treatment of patients with cerebral palsy. Journal of Translational Medicine, 2013. 11(1): p. 21.
8. Qiu, D., et al., Human platelet lysate: a potential therapeutic for intracerebral hemorrhage. Front Neurosci, 2024. 18: p. 1517601.
9. Qu, J., et al., Efficacy and safety of stem cell therapy in cerebral palsy: A systematic review and meta-analysis. Frontiers in Bioengineering and Biotechnology, 2022. Volume 10 – 2022.
